វប្បធម៌

 

សេចក្តីផ្តើម

វប្បធម៌សំដៅយកធាតុទាំងឡាយ ដែលទ្រទ្រង់នូវការសាបព្រោះ បណ្ដុះពូជចេញជាផ្លែផ្កា។ តាមន័យវិចនានុក្រុមខ្មែរ វប្បធម៌សំគាល់នូវការផ្សុាំ ការបណ្តុះវិជ្ជា និប្រាជ្ញាស្មារតីឱ្យរីកចម្រើនលូតលាស់ដោយវិទ្យាសាស្រ្ត ឬសិល្បៈផ្សេងៗ^[១]។ វប្បធម៌ គឺមានន័យច្រើនបែបយ៉ាងដែលឋិតនៅលើទស្សននិយមផ្សេងៗគ្នា ។ ឯទស្សនៈខ្លះយល់ថា វប្បធម៌គឺ ជាការផ្សាំបណ្ដុះចំណេះវិជ្ជា និងស្មារតីឲ្យលូតលាស់ចំរុងចម្រើន ដោយវិទ្យាសាស្ត្រ សិល្បៈ អក្សរសាស្ត្រ ជាដើម ។ និយាយរួមវប្បធម៌របស់និស្សិតគី ជាចំណេះដឹង ការសិក្សា ការអប់រំ និងការសិក្សាផ្តោតលើការសប្បាយរីករាយនឹងទំនាក់ទំនង ឬអ្វីៗដែលធ្វើអោយមានការរីកចម្រើនគ្រប់វិស័យ ។ ដូច្នេះតាមទស្សនៈខាងលើនេះ វប្បធម៌សំដៅទៅលើ ការសិក្សា ការអប់រំ ចំណេះវិជ្ជា ការបណ្តុះបណ្តាលប្រាជ្ញាស្មារតី ។ ប៉ុន្តែ​បើ​តាម​វចនានុក្រម​សម្ដេច​សង្ឃ ជួន ណាត ពាក្យ​នេះ​ចេញ​មក​ពី​បន្សំ វប្ប + ធម៌ មាន​ន័យ​ថា ការ​ផ្សាំ​​បណ្ដុះ​ចំណេះ​វិជ្ជា​និង​ប្រាជ្ញា​ស្មារតី​ឲ្យ​បាន​លូត​លាស់​ចម្រើន ដោយ​វិទ្យាសាស្ត្រ ឬ​ដោយ​សិល្បៈ​ផ្សេងៗ​ជា​ដើម ។ ទស្សនៈខ្លះយល់ថា វប្បធម៌គីនាំអោយកើតសេចក្តីសុខចម្រើន ឬ អរិយធម៌ គឺបែបបទសណ្តាប់ធ្លាប់រៀបរយល្អត្រឹមត្រូវ (តាមវចនានុក្រមខ្មែរភាគពី)។ ទស្សនៈខ្លះយល់ថា អរិយធម៌ នឹងវប្បធម៌ គីរបៀបរបបផ្សេងៗនៃការរីកចម្រើន ដុះដាលខាងសតិបញ្ញា ចំណេះដឹង សីលធម៌ ឧស្សាហកម្ម ។ តាមន័យខាងលើនេះ អរិយធម៌ សម្គាល់ នូវគំនិតដែលកើតមានឡើងជាមួយនឹងទម្លាប់ផ្សេងៗរបស់មនុស្សដែលរួមរស់នៅជាក្រុម ជាពួក ជាបក្ស ជាសង្គមហើយដែលមានទំនាក់ទំនងគ្នាទៅវិញទៅមក ។ មនុស្សដែលរួបរួមជាសង្គម រួមរស់នៅស្របស្រួល សុខសប្បាយដោយសារមានច្បាប់ជាគោល ជាមូលដ្ឋាន ដែលរៀបចំមនុស្ស សង្គមមនុស្សឲ្យមានយុត្តិធម៌ មានចិត្តគំនិតថ្លៃថ្នូរ មានឋាន:ខ្ពង់ខ្ពស់ជាងសត្វ ហើយមានសមត្ថភាពអាចកែប្រែច្នៃធម្មជាតិ យកមកប្រើប្រាស់ជាការចងចាំក្នុងជិវភាពរាល់ថ្ងៃ ។ វប្បធម៌គឺជាទ្រឹស្តី ឬធម៌ភាពទាំងឡាយណា ដែលបណ្តុះបណ្តាលសេចក្តីចម្រើន ប្រាជ្ញា និងឧត្តមគតិដ៏ប្រសើរខ្ពង់ខ្ពស់មនុស្សធ្វើឱ្យមានរីកចម្រើនលូតលាស់ក្នុងសង្គមនុស្សដោយវិជ្ជា សីលធម៌ ការសិក្សា ការអប់រំច្បាប់ ទំនៀមទម្លាប់ សិល្បៈ អក្សរសាស្រ្ត ភាសាជាដើម ដើម្បរចនាឆ្នៃខ្លួនមនុស្សម្នាក់ឱ្យខ្ពង់ខ្ពស់^[២]។

របាំព្រះរាជទ្រព្យ

ប្រវត្តិសាស្រ្ត

យុគសម័យមាសនៃប្រទេសកម្ពុជាគឺនៅចន្លោះសតវត្សទី ៩ និងទី ១៤ ក្នុងអំឡុងពេលសម័យអង្គរដែលក្នុងនោះវាជាអាណាចក្រដែលមានអំណាចនិងរុងរឿងដែលលូតលាស់និងគ្របដណ្តប់ស្ទើរតែគ្រប់តំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ ។ យ៉ាងណាក៏ដោយអង្គរនៅទីបំផុតនឹង ដួលរលំក្រោយពីមានការប្រយុទ្ធគ្នាយ៉ាងខ្លាំងក្លារវាងព្រះមហាក្សត្រនិងសង្រ្គាមថេរជាមួយប្រទេសជិតខាងដែលមានអំណាចកាន់តែខ្លាំងឡើងរបស់ខ្លួនជាពិសេសសៀមនិងដាយវៀត ។ ប្រាសាទជាច្រើនពីសម័យនេះដូចជាបាយ័ននិងអង្គរវត្តនៅតែមានសព្វថ្ងៃនេះទូទាំងប្រទេសថៃឡាវនិងវៀតណាមជាការរំឭកពីភាពសម្បូរបែបនៃសិល្បៈខ្មែរនិងវប្បធម៌ ។ ស្នាដៃសិល្បៈស្ថាបត្យកម្មតន្ត្រីនិងរបាំដែលមិនធ្លាប់មានពីមុនមករបស់ប្រទេសកម្ពុជាក្នុងអំឡុងពេលនេះមានឥទិ្ធពលយ៉ាងខ្លាំងទៅលើនគរជិតខាងជាច្រើនដូចជាប្រទេសថៃនិងឡាវ ។ ឥទ្ធិពលនៃវប្បធម៌សម័យអង្គរនៅតែអាចឃើញនៅសព្វថ្ងៃក្នុងប្រទេសទាំងនោះពីព្រោះពួកគេមានចរិតលក្ខណៈស្និទ្ធស្នាលជាច្រើនជាមួយកម្ពុជាសព្វថ្ងៃនេះ ។

ប្រាសាទអង្គរវត្ត

ស្ថាបត្យកម្មនិងលំនៅដ្ឋាន

ស្ថាបត្យករនិងជាងចម្លាក់ប្រាសាទអង្គរបានបង្កើតប្រាសាទដែលរៀបរាប់អំពីលោហធាតុទូទាំងពិភពលោក ។ ការតុបតែងខ្មែរបានទាក់ទាញការបំផុសគំនិតពីសាសនាហើយសត្វនិទានមកពីសាសនាហិណ្ឌូនិងព្រះពុទ្ធសាសនាត្រូវបានឆ្លាក់នៅលើជញ្ជាំង ។ ប្រាសាទត្រូវបានកសាងឡើងស្របតាមក្បួននៃស្ថាបត្យកម្មខ្មែរបុរាណដែលបានសរសេរថាប្លង់ប្រាសាទមូលដ្ឋានរួមមានទីសក្ការបូជាកណ្តាលទីធ្លាជញ្ជាំងព័ទ្ធជុំវិញនិងគូរទឹក ។ រចនាបទខ្មែរប្រើសត្វជាច្រើនពីទេវកថាព្រះពុទ្ធសាសនានិងសាសនាហិណ្ឌូដូចជាព្រះបរមរាជវាំងក្នុងរាជធានីភ្នំពេញប្រើគំនូរដូចជាហ្គូរ៉ាដូជាសត្វស្លាបទេវកថានៅក្នុងសាសនាហិណ្ឌូ ។ ស្ថាបត្យកម្មនៃប្រទេសកម្ពុជាបានអភិវឌ្ឍជាដំណាក់កាលក្រោមអំណាចចក្រភពខ្មែរពីសតវត្សទី ៩ ដល់ទី ១៥ ដែលបានថែរក្សានៅក្នុងអគារជាច្រើននៃប្រាសាទអង្គរវត្ត ។ សំណល់នៃសំណង់ស្ថាបត្យកម្មនៅសម័យនេះគឺកម្រណាស់ដោយសារអគារសាសនាគ្រាន់តែធ្វើពីថ្មប៉ុណ្ណោះ ។ ស្ថាបត្យកម្មនៃសម័យអង្គរបានប្រើប្រាស់លក្ខណៈពិសេសរចនាបទនិងរចនាសម្ព័ន្ធដែលជាវិធីសាស្រ្តដ៏សំខាន់មួយត្រូវបានប្រើដើម្បីកាលបរិច្ឆេទប្រាសាទជាមួយនឹងសិលាចារឹក ។ នៅតំបន់ជនបទសម័យទំនើបប្រទេសកម្ពុជាគ្រួសារនុយក្លេអ៊ែរជាធម្មតារស់នៅក្នុងផ្ទះចតុកោណមួយដែលមានទំហំខុសៗគ្នាពី ៤ ទៅ ៦ ម៉ែត្រទៅ ៦ ទៅ ១០ ម៉ែត្រ ។ វាត្រូវបានសាងសង់ដោយស៊ុមឈើជាមួយនឹងដំបូលប្រក់ដែលមានរាងទ្រវែងនិងជញ្ជាំងធ្វើពីឫស្សី ។ ផ្ទះខ្មែរត្រូវបានគេលើកឡើងជាបីម៉ែត្រដើម្បីការពារពីទឹកជំនន់ប្រចាំឆ្នាំ ។ ជណ្តើរពីរឬជណ្តើរឈើអាចផ្តល់លទ្ធភាពដល់ផ្ទះ ។ ដំបូលប្រក់ស្បូវហៀរលើជញ្ជាំងផ្ទះការពារផ្ទៃខាងក្នុងពីភ្លៀង ។ ជាទូទៅផ្ទះមួយមានបន្ទប់បីដែលត្រូវបានបំបែកដោយភាគឫសឬស្សី ។ បន្ទប់ខាងមុខដើរតួជាបន្ទប់ទទួលភ្ញៀវដែលប្រើដើម្បីទទួលភ្ញៀវ ។ បន្ទប់បន្ទាប់គឺបន្ទប់គេងរបស់ឪពុកម្ដាយហើយទីបីគឺសម្រាប់កូនស្រីមិនទាន់រៀបការ ។ កូនៗដេកលក់គ្រប់ទីកន្លែងដែលពួកគេអាចស្វែងរកកន្លែងទំនេរ ។ សមាជិកគ្រួសារនិងអ្នកជិតខាងធ្វើការជាមួយគ្នាដើម្បីសាងសង់ផ្ទះហើយពិធីជប់លៀងផ្ទះសម្បែងត្រូវបានធ្វើឡើងនៅពេលបញ្ចប់ ។ ផ្ទះរបស់មនុស្សក្រខ្សត់អាចមានបន្ទប់ធំតែមួយប៉ុណ្ណោះ ។ អាហារត្រូវបានរៀបចំនៅក្នុងផ្ទះបាយដាច់ដោយឡែកមួយដែលមានទីតាំងនៅជិតផ្ទះប៉ុន្តែជាធម្មតានៅពីក្រោយវា ។ បង្គន់អនាម័យមានរណ្តៅដ៏សាមញ្ញនៅក្នុងដីដែលមានទីតាំងស្ថិតនៅឆ្ងាយពីផ្ទះដែលត្រូវបានគ្របដណ្តប់នៅពេលដែលបានបំពេញ ។ បសុសត្វណាមួយត្រូវបានទុកនៅក្រោមផ្ទះ។ ផ្ទះចិននិងវៀតណាមនៅតាមទីប្រជុំជននិងភូមិកម្ពុជាជាធម្មតាត្រូវបានសាងសង់ដោយផ្ទាល់នៅលើដីហើយមានក្បឿងដីស៊ីម៉ងត៍ឬក្បឿងដែលអាស្រ័យលើឋានៈសេដ្ឋកិច្ចរបស់ម្ចាស់ ។ អាគារទីក្រុងនិងអាគារពាណិជ្ជកម្មអាចជាឥដ្ឋ, ផ្ទាំងគំនូរ, ឬឈើ ។

ផ្ទះឈើ

សាសនា

អត្ថបទដើមចម្បង: សាសនានៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ប្រទេសកម្ពុជាភាគច្រើនជាពុទ្ធសាសនិកដែលមានប្រជាជន ៨០ % ជាពុទ្ធសាសនាថេរវាទគ្រិស្តសាសនា ១ % និងប្រជាជនដែលនៅសេសសល់ភាគច្រើនគោរពតាមសាសនាឥស្លាមអសីលធម៌ឬសត្វ ។ ព្រះពុទ្ធសាសនាមាននៅកម្ពុជាចាប់តាំងពីយ៉ាងហោចណាស់សតវត្សទី ៥ គ.ស ។ ព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទបានក្លាយជាសាសនារបស់រដ្ឋចាប់តាំងពីសតវត្សទី ១៣ គ.ស ។ (លើកលែងតែសម័យខ្មែរក្រហម) និងបច្ចុប្បន្នត្រូវបានគេប៉ាន់ប្រមាណថាជាជំនឿនៃ ៩០ % នៃចំនួនប្រជាជន ។ សាសនាអ៊ិស្លាមគឺជាសាសនានៃភាគច្រើននៃជនជាតិចាម (ដែលហៅថាខ្មែរអ៊ិស្លាម) និងជនជាតិភាគតិចម៉ាឡេនៅកម្ពុជា ។ យោងទៅតាមលោកពុយធាម៉ាមានប្រជាជនម៉ូស្លីមពី ១៥0.000 ទៅ ២00.000 នាក់នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជានៅចុងឆ្នាំ ១៩៧៥ ។ ការធ្វើទុក្ខបុកម្នេញក្រោមរបបខ្មែរក្រហមបានរារាំងតួលេខរបស់ពួកគេហើយនៅចុងទសវត្ស ១៩៨០ ពួកគេប្រហែលជាមិនបានទទួលកម្លាំងពីអតីតកាលរបស់ពួកគេទេ ។ អ្នកកាន់សាសនាឥស្លាមចាមទាំងអស់សុទ្ធតែជានិកាយស៊ុននីនៃសាលា Shafi'i ។ ពុយធម៌បានបែងចែកពួកចាមមូស្លីមនៅកម្ពុជាទៅជាសាខាប្រពៃណីនិងជាសាខាគ្រិស្តអូស្សូដក់ ។ គ្រិស្តសាសនាត្រូវបានបញ្ចូលទៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជាដោយសាសនទូតរ៉ូម៉ាំងកាតូលិកនៅឆ្នាំ ១៦៦០ ។ យ៉ាងណាក៏ដោយវាបានបង្កើតការរីកចម្រើនតិចតួចជាលើកដំបូងជាពិសេសក្នុងចំណោមពុទ្ធសាសនិក ។ ក្នុងឆ្នាំ ១៩៧២ ប្រហែលជាមានប្រហែល ២0.000 នាក់នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជាដែលភាគច្រើនជាពួករ៉ូម៉ាំងកាតូលិក ។ យោងតាមស្ថិតិរបស់បុរីវ៉ាទីកង់នៅឆ្នាំ ១៩៥៣ សមាជិកសាសនាចក្ររ៉ូម៉ាំងកាតូលិកនៅកម្ពុជាមានចំនួន ១២0.000 នាក់ដែលធ្វើឱ្យសាសនានោះក្លាយជាសាសនាធំទីពីរនៅក្នុងប្រទេស ។ នៅខែមេសាឆ្នាំ ១៩៧០ មុនពេលធ្វើមាតុភូមិនិវត្តន៍ការប៉ាន់ប្រមាណបង្ហាញថាពួកកាតូលិកប្រហែល ៥0.000 នាក់ជាជនជាតិវៀតណាម ។ ពួកកាតូលិកជាច្រើនដែលនៅសេសសល់នៅកម្ពុជាក្នុងឆ្នាំ ១៩៧២ សុទ្ធតែជាជនជាតិអឺរ៉ុប - ភាគច្រើនជាជនជាតិបារាំង ។ សកម្មភាពអ្នកផ្សព្វផ្សាយសាសនាប្រូតេស្ដង់អាមេរិកបានកើនឡើងនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជាជាពិសេសក្នុងចំណោមកុលសម្ព័ន្ធភ្នំនិងក្នុងចំណោមចាមបន្ទាប់ពីការបង្កើតសាធារណរដ្ឋខ្មែរ ។ ជំរឿនឆ្នាំ ១៩៦២ ដែលបានរាយការណ៍ថាមានប្រូតេស្តង់ចំនួន ២000 នៅកម្ពុជានៅតែជាស្ថិតិថ្មីបំផុតសម្រាប់ក្រុម ។ ក្រុមអ្នកសង្កេតការណ៍បានរាយការណ៍ថានៅឆ្នាំ ១៩៨០ មានពួកគ្រីស្ទានខ្មែរដែលបានចុះបញ្ជីច្រើនជាងជនភៀសខ្លួននៅក្នុងជំរំនៅក្នុងប្រទេសថៃជាងនៅប្រទេសកម្ពុជាមុនឆ្នាំ ១៩៧០ ។ Kiernan កត់សម្គាល់ថារហូតមកដល់ខែមិថុនាឆ្នាំ ១៩៨០ សេវាប្រូតេស្ដង់ប្រចាំសប្តាហ៍ប្រាំមួយបានធ្វើឡើងនៅរាជធានីភ្នំពេញដោយគ្រូគង្វាលខ្មែរ ។ ពួកគេត្រូវបានកាត់បន្ថយទៅជាសេវាកម្មប្រចាំសប្តាហ៍តែមួយបន្ទាប់ពីមានការរំខានពីប៉ូលីស។ [2] មានប្រជាជនកាតូលិកប្រហែល ២១,៣00 នាក់នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជាដែលតំណាងឱ្យត្រឹមតែ 0,១៥ % នៃចំនួនប្រជាជនសរុប ។ មិនមានភូមិភាគទេប៉ុន្តែមានយុត្តាធិការដែនដីចំនួនបី - មួយ Apostolic Vicariate និងពីរភូមិភាគអាណាខេត្ត។ ក្រុមកុលសម្ព័ន្ធ Highland ភាគច្រើនមានប្រព័ន្ធសាសនាក្នុងស្រុករបស់ពួកគេប្រហែលជាមានចំនួនតិចជាង ១00.000 នាក់ ។ ខ្មែរឡឺត្រូវបានគេពិពណ៌នាយ៉ាងច្បាស់ថាជាពួកវិញ្ញាណនិយមប៉ុន្តែក្រុមកុលសម្ព័ន្ធភាគច្រើនមានព្រលឹងវិញ្ញាណក្នុងស្រុក ។ ជាទូទៅគេឃើញពិភពលោករបស់ពួកគេពោរពេញទៅដោយព្រលឹងជាច្រើនដែលគេមើលមិនឃើញ (ជារឿយៗគេហៅថាយ៉ាង) ខ្លះជាសប្បុរសជន។ ពួកគេភ្ជាប់វិញ្ញាណជាមួយស្រូវដីទឹកភ្លើងភ្លើងថ្មនិងផ្លូវជាដើម ។ គ្រូធ្មប់ឬអ្នកឯកទេសនៅតាមភូមិនីមួយៗទាក់ទងវិញ្ញាណទាំងនេះហើយប្រាប់ពីវិធីដើម្បីធ្វើឱ្យពួកគេមានអារម្មណ៍ធូរស្រាល ។ នៅពេលមានវិបត្តិឬការផ្លាស់ប្តូរការលះបង់សត្វអាចត្រូវបានធ្វើឡើងដើម្បីបន្ធូរកំហឹងនៃវិញ្ញាណ ។ ជារឿយៗជំងឺត្រូវបានគេជឿថាបណ្តាលមកពីវិញ្ញាណអាក្រក់ឬអាបធ្មប់ ។ កុលសម្ព័ន្ធខ្លះមានបុរសពេទ្យពិសេសឬអ្នកព្រហ្មចារីដែលព្យាបាលអ្នកជំងឺ ។ ក្រៅពីជំនឿលើវិញ្ញាណអ្នកភូមិជឿថាមានបំរាមលើវត្ថុឬការអនុវត្តជាច្រើន ។ ក្នុងចំណោមខ្មែរឡាយក្រុម Rhade និង Jarai មានឋានានុក្រមនៃការអភិវឌ្ឃន៍យ៉ាងល្អជាមួយអ្នកគ្រប់គ្រងកំពូលនៅក្បាលរបស់ខ្លួន។

ស្រី្តពុទ្ធសាសនាឈរនៅអង្គរវត្តសៀមរាបសៀមរាបកម្ពុជា (ខែមករាឆ្នាំ ២០០៥) ។ រូបថតរបស់ Peter Rimar ។

រង្វាស់ចំណុះ ( ស្រូវ )

១ កន្តាំង = ២ កូនល្អី,
១ តៅ = ២ កន្តាំង,
១ ថាំង = ២ តៅ,

រង្វាស់ទម្ងន់

១ ហ៊ុន = ( ០.៣៧៥ ក្រ ),
១ ជី = ១០ ហ៊ុន ( ៣.៧៥ ក្រ ),
១ ដំឡឹង = ១០ ជី ( ៣៧.៥ ក្រ ),
១ នាលិ = ១៦ ដំឡឹង ( ៦០០ ក្រ ),
១ ចុង = ៥០ នាលិ ( ៣០ គក្រ ),
១ ហាប = ២​ ចុង ( ៦0 គក្រ ),

រង្វាស់ប្រវែង

១ ចំអាម = ១២ ធ្នាប់,
១ ហត្ថ = ២ ចំអាម ,
១ ព្យាម = ៤ ហត្ថ( ២ ម ),
១ សិន = ២០ ព្យាម ( ៤០ ម ),
១ យោជន៍ = ៤០០ សិន ( ១៦ គម ),

រង្វាស់ផ្លែឈើ

១​ គូ = ២ ផ្លែ
១ ដំប = ៤ ផ្លែ,(២ គូ)
១ ឡូ = ៣ ដំប ( ១២ ផ្លែ ),
១ ផ្លូន = ១០ ដំប ( ៤០ ផ្លែ ),
១ ស្លឹក = ១០ ផ្លូន ( ៤០០ ផ្លែ ),

ទំនាក់ទំនងវប្បធម៌ និងសង្គមធម៌

ទោះបីវប្បធម៌ និងសង្គមធម៌ជាមែកធាងនៃអរិយធម៌។ វប្បធម៌ និងសង្គមធម៌មានទំនាក់ទំនងគ្នាយ៉ាងជិតស្និទ្ធ មានឥទ្ធិពលគ្នាទៅវិញទៅមក បំពេញឱ្យគ្នាទៅវិញទៅមកដូចកាយ និងចិត្តនោះដែរ។ សង្គមធម៌រីកចម្រើនអាស្រ័យនឹងវប្បធម៌ សង្គមមានដូចជាគ្រឿងប្រដាប់ប្រើប្រាស់ អាចផលិតបានដោយសារមនុស្សមានចំនេះដឹង បំណិន និងកម្រិតជំនាញច្បាស់លាស់។ ឯវប្បធម៌វិញក៏បានពឹងពាក់លើសង្គមធម៌ សិល្បៈ អក្សរសិល្ប៍ ជំនឿ សាសនា រីកចម្រើនលូតលាស់អាស្រ័យរបបសង្គម ផ្តល់ឱកាសឱ្យសង្គមដំណើរការបានល្អ។ ពេលខ្លះមនុស្សមានបញ្ហាកំបាកតោកយ៉ាកមានជំងឺប្រចាំកាយដោះស្រាយបញ្ហាពុំរួចជំរុញឱ្យមនុស្សរកមធ្យោបាយផ្សេងៗតាមជំនឿរបស់ខ្លួនដូចជា បន់ស្រន់ខ្មោច អារក្ស អ្នកតា អាទិទេពដែលជាជំនឿមួយ ដែលគេគិតថាវាមានប្រយោជន៍អ្វីមួយសម្រាប់ខ្លួនគេផ្ទាល់^[៣]។

ឯកសារយោង

1. ↑ វភៅសិក្សាសង្គម ថ្នាក់ទី១០ ឆ្នាំ២០១៧ ក្រសួងអប់រំ យុវជន និងកីឡា ទំព័រទី២២៥
2. ↑ សៀវភៅវប្បធម៌ អរិយធម៌ខ្មែរ ទាវ ឆៃសុក ឆ្នាំ១៩៧១ ដល់ ឆ្នាំ១៩៧២ ទំព័រទី២
3. ↑ វភៅសិក្សាសង្គម ថ្នាក់ទី១០ ឆ្នាំ២០១៧ ក្រសួងអប់រំ យុវជន និងកីឡា ទំព័រទី២២៧

ចម្លងទាំងស្រុងពី: https://km.wikipedia.org